Gustav Mahler in geluid

Toen Mahler in 1911 overleed, liet hij een onvoltooide Tiende symfonie achter, waarvan het grootste deel alleen in melodielijnen (particel) was overgeleverd. Mahlers weduwe, Alma Schindler, hield het bestaan van de Tiende lange tijd geheim. In 1924 werd ze gekweld door geldnood vanwege haar weelderige levensstijl. Ook de Duitse hyperinflatie had haar parten gespeeld. In Mahlers zwanenzang zag een nieuwe bron van inkomsten.

Alma vroeg haar schoonzoon, de componist Ernst Křenek, om Mahlers Tiende speelklaar te maken. Met enige schroom nam hij de opdracht aan, maar hij beperkte zich tot het Adagio en Purgatorio. Dat waren namelijk de enige delen die Mahler al grotendeels had georkestreerd. Křeneks bewerking ging in Wenen in première.

Vervolgens zond Alma de partituur aan Willem Mengelberg, de gevierde dirigent van het Concertgebouworkest en belangrijke wegbereider voor Mahlers werk. Mengelberg maakte in samenwerking met componist Cornelis Dopper zijn eigen editie. Hij deed aanpassingen in dynamiek en tempo en voegde slagwerk toe in het Adagio. In 1924 gaf Mengelberg uitvoeringen van de beide delen van Mahlers Tiende in Amsterdam, Rotterdam, Arnhem en Den Haag. Daarna raakte zijn bewerking een eeuw lang in de vergetelheid, totdat Jaap van Zweden haar onlangs weer tot leven bracht met concerten in Amsterdam en op cd met het Hong Kong Philharmonic Orchestra.

Akoestische of elektrische opnames met Gustav Mahler als dirigent zijn er helaas niet. Toch horen we de componist hier zelf spelen, dankzij een vernuftig fijnmechanisch instrument dat in september 1904 op de Leipziger Messe werd gepresenteerd: de zelf spelende of reproductiepiano van de firma Welte Mignon uit Freiburg. 

Op 9 november 1905 nam Gustav Mahler (op mechanische wijze) vier pianorollen op voor Welte-Mignon: de liederen Ging heut’ Morgen über’s Feld en Ich ging mit Lust durch einen grunen Wald, alsmede de delen Trauermarsch uit zijn recent voltooide 5e en Das himmlische Leben uit de 4e symfonie. 

De muziek geeft een zeer gedetailleerde indruk van hoe Mahler zijn eigen muziek speelde, omdat de reproductiepiano ook tempo, frasering, pedaalgebruik en dynamiek kon verklanken. Dat betekent dat we niet alleen de noten horen, maar ook de interpretatie van de solist – en in dit geval dus de componist. Zoals Mahler zelf al zei: ‘Das wichtigste in der Musik steht nicht in den Noten.’

Musicoloog en Mahler-kenner Deryck Cooke (1919-1976) kent u waarschijnlijk van zijn bewerking van Mahlers onvoltooid gebleven Tiende symfonie voor concertuitvoering. In deze BBC radioproductie bespreekt Cooke interpretaties van Mahlers Vierde symfonie zoals indertijd opgenomen door Willem Mengelberg, Bruno Walter en Otto Klemperer. Deze BBC-radioproductie werd voor het eerst uitgezonden in januari 1963.